Waarom moet Moedertje Rusland blijven lijden?

Gepubliceerd in 1998.

De verantwoordelijken willen het maar niet inzien: economie heeft meer met cultuur te maken dan wat dan ook. Cultuur is voor mij de levenswijze, de waarden, de mentaliteit en het wereldbeeld van een volk. Het is dus veel meer dan de “schone kunsten”. Dat wist Max Weber al, maar sindsdien is dit inzicht in onbruik geraakt. Na Keynes dachten onze overmoedige economen en politici dat iedere maatschappij maakbaar was. Via de kennis van “objectieve economische wetmatigheden” kon iedere maatschappij, waar ook in Azië, Afrika of Zuid-Amerika spoedig tot economische ontwikkeling worden gebracht. De westerse wereld diende uiteraard als voorbeeld en het durven ontwikkelen van een afwijkend model, zoals in Rusland, werd zelfs als een vijandige daad beschouwd.
Neem nu inderdaad het onfortuinlijke Rusland. We dachten dat het oubollige karakter van de industrie en de relatief lage levensstandaard te wijten waren aan het nefaste communisme. De remedie was dus eenvoudig. Vernietig het communisme, open een zo vrij mogelijke markt en alles komt in de kortste keren voor elkaar. Uiteraard moest ook de democratie worden ingevoerd. Een aantal voormalige communistische bonzen werden als “democratische leiders” aangesteld en jazeker, Rusland zou opstijgen in de vaart der westerse volkeren.
Na acht jaar durven sommige waarnemers het fiasco erkennen. Rusland lijdt onder de vrije markt. Werkelijk alles loopt mank! De gemiddelde leeftijd van mannen en vrouwen is met 4 jaar gedaald (mannen worden gemiddeld nog maar 57 jaar oud), lonen en pensioenen worden soms jaren niet uitbetaald, 20 tot 30% van de bevolking leeft onder de Russische armoedegrens, de geneeskundige verzorging is in elkaar gezakt en epidemieën steken de kop op. Een verontrustend aantal jongeren zien het niet meer zitten en zoeken hun toevlucht tot drugs of plegen zelfmoord. Behalve president Jeltsin en een kliek mafiosi is niemand nog optimistisch in een land waar de wetten niet worden toegepast, belastingen niet worden betaald, ambtenaren, politie en rechters corrupt zijn en waar massale werkloosheid en ondervoeding dreigt. Noch Russen, noch buitenlanders investeren in Rusland. Goud, diamanten, olie en gas zijn in handen van de top van de maffia: de oligarchen die ook de politieke macht controleren. Zij bestelen de staat op een zelden geziene manier en verkopen de grondstoffen aan het westen. Omdat ze het vaak onderling oneens zijn en elkaar het licht in de ogen niet gunnen, is de politieke toestand bijzonder instabiel. Het westen steunt de door de oligarchen aangestelde politici omdat deze verdedigers van de vrije markt beweren te zijn. Wij zijn immers als de dood zo bang voor de “communisten” en nationalisten die het systeem zouden willen veranderen. Die door ons gesteunde machthebbers bekommeren zich niet om de bevolking, verdedigen hun eigen belangen en deze van hun broodheren. Ze worden door de meerderheid van de bevolking misprezen.
Is deze sombere toestand een voorbijgaande kinderziekte of is er iets fundamenteler aan de hand? Sinds het eind van de jaren tachtig hou ik niet op te betogen dat een te plotse overgang van de commando-economie naar de vrije markt rampzalig zou uitvallen voor de Christelijk–Orthodoxe landen zoals Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland, Roemenië, Bulgarije enz. Al deze landen zijn zeer lang overwegend feodaal gebleven, tot de communisten er de macht overnamen. De cultuur en de mentaliteit van de feodaliteit zijn er, in een wat aangepaste vorm, nog steeds overheersend. Deze cultuur kenmerkt zich door algemene passiviteit (geen arbeidsethos), gehoorzaamheid, lijdzaamheid en een vijandige houding tegen vernieuwing en ondernemerschap. Winst maken is verdacht. Het is dus een cultuur die fundamenteel anti-kapitalistisch is. Door de eeuwen heen, heeft de orthodoxe kerk deze “waarden” helpen verspreiden. Het is onmogelijk de gebeurtenissen in Rusland te begrijpen indien men niet ook deze sleutel hanteert. Deze analyse kan natuurlijk uitgebreid en genuanceerd worden, maar blijft essentieel. Zeker is het dat Lenin een variant van het Marxisme in Rusland heeft geïntroduceerd die heel sterk aansloot bij de eigen feodale cultuur. Het vergoddelijken van de leider, het verbieden van kritiek en tendensen, het niet aanvaarden van ideeën uit de basis, het centraliseren van de economie, de minachting voor de boeren, de landbouw en de rituelen zijn er voorbeelden van.
De Russische maatschappij die nooit kapitalistisch of democratisch is geweest, kan de plotse overgang niet aan. Het cultureel draagvlak ontbreekt volkomen. Dit betekent niet dat individuele Russen de technieken van het kapitalisme niet kunnen beheersen. De globale maatschappij is mentaal en ook technisch niet in staat de abrupte overschakeling te maken. Dit remt natuurlijk deze individuen af die het wel aankunnen. Bovendien willen de meeste Russen de vrije markt niet echt. Het gevolg is ontreddering en een vrij snelle teloorgang. Over de nabije toekomst van Rusland kan men gewoon niet optimistisch zijn.
Het westen had Rusland niet tot de plotse overgang naar de vrije markt mogen verplichten. De commando-economie had maar geleidelijk aan afgeschaft mogen worden. De gevoerde schoktherapie is een misdaad tegen de Russische bevolking.
Over hoe het nu verder moet, wordt in het westen niet ernstig gedebatteerd. We sluiten onze ogen en zeggen dat Rusland de ingeslagen weg verder moet zetten. Er moet zelfs vlugger geprivatiseerd worden. Dit zal de situatie alleen maar erger maken. Uiteindelijk zullen de Russen zelf hun eigen weg moeten kiezen. Nu beslissen de oligarchen en opportunisten die vertellen wat het westen graag hoort. Zullen we het overigens wel toelaten dat de Russen hun eigen gang gaan?